"... E por derriba, o señor Fraguas"

Todos os vellos contan historias. O meu avó paterno tamén acostumaba facelo e, como case todos os galegos que coñezo, narraba de viva voz cunha emoción tan auténtica que parecía que contaba cada historia por primeira vez, inclusive a si mesmo. Non era certo: repetíaas con frecuencia, pero a pesar de que todos as coñeciamos de memoria, tíñanos pendentes duns relatos que mesmo agora se seguen contando na mesa, aínda que el xa non estea.

Cando eu era un rapaz, A Estrada tiña Instituto. Eran outros tempos, os profesores eran moi duros, pegaban e todo se aprendía de memoria. Pero un, o señor Fraguas, era radicalmente diferente aos demais. De familia campesiña humilde (falaba galego mellor que castelán), ao mirarlle os ollos vías a unha boa persoa, e ao escoitalo, a un sabio. E ademais, queríanos. Tiña uns trinta anos e xa era catedrático, o único do Instituto. Daba xeografía, aínda que para el iso incluía todo o que nos rodeaba. Levábanos continuamente de excursión e ensinábanos o nome dos regatos, dos montes, das árbores e os cogomelos, dos camiños… Facíanos falar en galego cos aldeáns, e aprendiamos cousas como que herba lle gustaba máis ás vacas, cando florece o toxo, como canta a laverca… O campo estaba sempre empapado e cantabamos “Por baixo das pontes pasan as augas, e por derriba, o señor Fraguas”; el ríase. Nós tamén o queriamos. O 18 de xullo de 1936 soubemos pola radio que Franco dera un golpe de estado contra a República e que o exército sublevado dominaba toda Galicia; durmín moi intranquilo esa noite vendo tan preocupados os maiores. Espertoume cedo o alboroto da rúa; cando me asomei ao balcón, uns quince homes esposados camiñaban coxeando, as roupas rotas, as caras con sangue reseco, a mirada perdida… Un grupo de falanxistas con camisa azul e armados vixiábaos entre insultos, empurróns e gargalladas: ademais dunha tremenda malleira, déranlles aceite de rícino e íanse cagando pola rúa. Os falanxistas gritaban “viva Franco, arriba España!” mirando a xente asomada ás xanelas, que repetía os vivas, algúns entusiasmados, a meirande parte asustados. Notei que se ía facendo o silencio conforme avanzaba o último preso, ao que facían varrer inutilmente cun escobón as feces daqueles desgraciados. Paróuseme o corazón. Don Antón Fraguas.

O avó sempre calaba ao chegar a este punto porque non quería que lle notásemos a emoción. Cando renovaba o relato, a voz xa non era a mesma.

Nunca fora de ningún partido, pero era progresista e defendía o galego. Tal era o respecto da xente por el, que non se atreveron a pegarlle. Camiñaba coa cabeza gacha, triste, fitando o chan. Seguramente é das imaxes que máis me marcaron na vida. E aos poucos, ao ver pasar o señor Fraguas, a xente ía pechando as xanelas e metíase na casa para non ter que ver a humillación daquel home bo. Daquela eu só tiña quince anos e souben que deixaba atrás a nenez e a inocencia. Nunca o esquecín.

O avó remataba aquí. Como acabou todo? preguntabámoslle ansiosos os netos, que temiamos pola vida dun descoñecido ao que chegaramos tamén nós a querer. Pero el calaba teimudo. O final contoumo un día o meu pai.

Cando eramos pequenos, sempre nos estrañaba que tivésemos prohibido adentrarnos por un dos camiños que saían do pobo. Un día o meu irmán Nacho e mais eu, como é normal en calquera neno, decidimos facer xusto o que nos prohibían. A quella estaba invadida pola maleza e, case sen decatarnos, paramos diante do que quedaba dunha casa de pedra: unhas paredes tisnadas de feluxe cunha inscrición tallada no dintel da entrada. Lemos: “Casa do pobo”. Evidentemente, incendiárana había xa moitos anos. Nacho e mais eu, sen saber ben por que, soubemos que a prohibición estaba alí. Papá enfadouse moito cando lle preguntamos, pero era evidente que, máis que furioso pola nosa desobediencia, púxose triste; fíxonos prometer que non volveriamos. Anos despois, xa acabada a carreira, por libros de historia decateime de que a noite do 18 de xullo apresaron na Estrada a dezaseis obreiros que se reuniron na Casa do Pobo (a sede do PSOE e do seu sindicato, a UXT) para discutir que facer ante o golpe de estado. O edificio, que fora construído polos afiliados, foi incendiado e os obreiros torturados, nun caso ata a morte. Ao día seguinte fusiláronos. Os franquistas non se atreveron a matar a Fraguas. Pasou catro anos no cárcere e cando saíu tivo a opción de elixir o exilio, como moitos fixeron, índose a Arxentina, pero elixiu quedar en Galicia; tivo que dedicarse a dar clases particulares porque lle quitaran a cátedra. Despois duns anos volveu ser profesor de instituto e publicou moitísimos traballos de xeografía e antropoloxía galega. A partir de 1975, coa morte do ditador, recoñecéronselle os seus méritos e chegou a ser presidente do Museo do pobo galego. Deixou por escrito no seu testamento que non quería ser enterrado no “Cemiterio de Galegos Ilustres” se o acto estaba presidido polo naquel entón presidente da comunidade, Manuel Fraga, que fora falanxista e ministro de Franco e presumía de ambas as cousas. Chegado o momento, Fraga negouse a ausentarse e a familia de Antón Fraguas decidiu enterralo no pequeno cemiterio da súa aldea natal. Antes que unha última humillación, o esquecemento.

E cando chegan esas noites de Galicia nas que sentamos no salón e falamos todos, nunca me canso de escoitar esta historia. Porque é bonita, porque nos lembra o terribles que foron eses anos e sobre todo, por Antón Fraguas. Paréceme un personaxe entrañable que defendeu as súas ideas sen espaventos, valente, humilde e digno até no momento de ser enterrado.

Esta redacción é unha homenaxe ao meu avó Anxo e ao señor Fraguas, para que non os leve o esquecemento, para que sigan paseando, xuntos xa para sempre, por riba das augas.

Artigo traducido de La pàgina